రామచరిత మానస, 23, వాల్మీకి మునిపుంగవులకు నా నమస్కారములు .

సో - బందఉC ముని  పద కంజు , రామాయన జెహిC నిరమయఉ |
సఖర సుకోమల మంజు , దోష రహిత దూషన సహిత || 14 ఘ ||
బందఉC చారిఉ భేద , భవ బారిధి బోహిత సరిస |
జిన్హహి సపనెహుC ఖేద , బరనత రఘుబర బిసద జసు || 14 జ్ఞ ||
బందఉC  బిధి పద రేను , భవ సాగర జెహిC కీన్హ జహC |
సంత సుధా ససి ధేను , ప్రగటే ఖల బిష బారునీ || 14 చ ||
రామాయణము ఖర సహితము ( ఖర = ఖరుడను రాక్షసుడు , కఠినము ) కోమలము , మంజులము (ఖరుడను రాక్షసవృత్తాంతము గూడినను అది కోమలము , మంజులము ) దూషణ సహితమైనను (దూషణ =  దూషణుడు అను రాక్షసుడు , దోషములు ) అది దోషరహితము (దూషణుడు అను రాక్షసుని వృత్తాంతము తో కూడినను దోషరహితము) అట్టి మంజుల   వాల్మీకి మునిపుంగవులకు  నా నమస్కారములు . సంసారసాగరమునుండి తరించుటకు ఆలంబనమగుటలో నౌకలైన వేదములు నిరంతరము శ్రీహరి వైభవమునే గానము  చేయును.  వాటికి నా , ప్రణామములు , అమృతము ,  చంద్రుడు, కామధేనువు వంటి సాధుకోటిని , విషము , మధిర వంటి దుర్జనులు గల ఈ భవసాగరమును , సృష్టించిన బ్రహ్మకును నా నమస్కారములు .     

రామచరిత మానస, 22, శ్రీహరికీర్తిని గానము చేయునట్లు కృపజూపుడు

దో - సరల కబిత కీరతి బిమల , సొఇ  ఆదరహిC సుజాన |
సహజ బయర బిసరాఇ రిపు , జో సుని కరహిC బాఖాన || 14 క ||
సో న హోఇ బిను బిమల మతి , మొహి మతి బల అతి థోరా |
కరహు కృపా హరి జస కహఉC , పుని పుని కరఉ C  నిహోర  || 14 ఖ ||
కబి కోబిద  రఘుబర చరిత , మానస మంజు మరాల |
బాల బినయ సుని సురుచి లఖి , మో పర హోహు కృపాల ||  14 గ ||
కవిత సరళమై , నిష్కళంకమైనపాత్రపోషణ యున్నచో సుజనులు మెచ్చుకొందురు . శత్రువులు గూడ వైరములను విస్మరించి , దానిని ప్రసంసింతురు .  అట్టి కవితారచన ప్రజ్ఞావంతులకై సాధ్యము. నేనైతే మంద బుద్ధిని , కావున కవులారా ! నేను శ్రీహరికీర్తిని గానము చేయునట్లు కృపజూపుడు , శ్రీరఘువర చరితమనెడి మానససరోవరమునందు విహరించు హంసలవంటి కవి పండితులారా ! ఈ బాలుని ప్రార్ధన మన్నించి ,  నాపై కనికరింపుడు అని పదేపదే విన్నవించుకొనుచున్నాను . 

రామచరిత మానస, 21, మనోహరమైన శ్రీరామ వృత్తాంతమును రచించెదను.

                               దో - అతి అపార జే సరిత బర , జౌC నృప సేతు కరాహిC |
                                      చఢి పిపీలికఉC పరమ లఘు , బిను శ్రమ పారహి జాహిC ||
ఒక మహానదిపైన ఏరాజైనను వంతెన కట్టించినపిమ్మట చిన్న చిన్న చీమలుగూడ ఆనదిని అవలీలగా దాటకలదు. 
                                చౌ - ఎహి ప్రకార బల మనహి దెఖాఈ | కరహిఉC రఘుపతి కథా సుహాఈ ||  
                                        బ్యాస ఆది కబి పుంగవ నానా | జిన్హ సాదర హరి సుజస బఖానా || 1 ||
                                        చరన కమల బందఉC తిన్హ కేరే | పురవహుC సకల మనోరథ మేరే ||
                                        కలి కే కబిన్హ కరఉC పరనామా | జిన్హ బరనే రఘుపతి గున గ్రామా || 2 ||
                                        జే ప్రాకృత కబి పరమ సయానే | భాషాC జిన్హ హరి చరిత బఖానే ||
                                        భఏ జె అహహిC జె హొఇహహిC ఆగేC | ప్రనవఉC సబహి కపట సబ త్యాగేC || 3 ||
                                        హోహు ప్రసన్న దేహు బరదానూ | సాధు సమాజ భనితి సనమానూ ||
                                        జో ప్రబంధ బుధ నహిC ఆదరహీC | సో శ్రమ బాది బాల కబి కరహీC || 4 ||
                                        కీరతి భనితి భూతి భలి సోఈ | సురసరి సమ సబ కహC హిత హోఈ ||
                                        రామ సుకీరతి భనితి భదేసా | అసమంజస అస మోహి అCదేసా  || 5 ||
                                        తుమ్హారీ కృపాC సులభ సొఉ మోరే | సిఅని సుహావని టాట పటోరే ||
ఈవిధముగా నామనస్సును దృఢపరచుకొని , మనోహరమైన శ్రీరామ వృత్తాంతమును రచించెదను.  శ్రీరామకథావైభవమును వర్ణించిన వ్యాసాదిమహర్షులకు నా నమోవాకములు .  నా మోనోరధమును వారు సఫలము చేయుదురు గాక , శ్రీరఘుపతిగుణములను వర్ణించిన ఈకలియుగకవులకును నేను ప్రణమిల్లుదును .  శ్రీహరిగాథలను వర్ణించినప్రాకృత కవులకును , భూతభవిష్యద్వర్తమాన కవులందరికిని నిస్సంకోచముగా నమస్కరించుదును .  నాకవితాను సాధుసమాజము గౌరవించును గాక , సహృదయులైన బుద్ధిమంతులుమెచ్చని వ్యర్ధకవిత్వములను వ్రాసినవాడు మూర్ఖుడే , కీర్తి , కవిత , సంపద అనునవి గంగా జలములవలె   - అందరికిని హితమును చేకుర్చునవిగా ఉండవలెను .  శ్రీరామునికీర్తి అతిమనోహరమైనది అతి సాధారణమైన నాకవితద్వారా దానిని వర్ణించుట అసంజసమగునేమో అని నా భయము. ఓ మహాకవులారా ! మీ కృప వలన ఈభయము కూడా దూరముకాగలదు.  ఏలనన పట్టుదారముతో చేసిన నగిషీలు   గోనెపట్టపై కూడా అందంగానే ఉండును .  

రామచరిత మానస, 20 శ్రీరామునిపాదకమలములకు శిరసా ప్రణమిల్లి గుణగానమొనర్చెదను .

దో - సారద సేస మహేస బిధి , ఆగమ నిగమ పురాన |
        నేతి నేతి కహి జాసు గున , కరహిC నిరంతర గాన || 12 ||
వాగ్దేవియు , శేషుడు , పరమశివుడు పరమేష్ఠియు , వేదశాస్త్రపురాణములు శ్రీరామచంద్రుని గుణములను నిరంతరము గానముచేయుచు పూర్తిగా వర్ణింపబడును, కానీ అతని అనంతగుణములను వర్ణింపజాలక నేతి నేతి ( న + ఇతి , న + ఇతి ) అనుచు గానము చేయుచుండెను .  
చౌ - సబ జానత ప్రభు ప్రభుతా సోఈ | తదపి కహేC బిను రహా న కోఈ ||
తహాC భేద అస కారన రాఖా | భజన ప్రభాఉ భాCతి బహు భాషా || 1 ||
ఏక అనీహ అరూప అనామా | అజ సచ్చితానంద పర ధామా ||
బ్యాపక బిస్వరూప భగవానా | తెహిC ధరి దేహ చరిత కృత నానా || 2 ||
సో కేవల భగతన హిత లాగీ | పరమ కృపాల ప్రనత అనురాగీ ||
జెహి జన పర మమతా అతి ఛోహో | జెహిC కరునా కరి కీన్హీన కోహూ || 3 ||
గఈ బహోర గరీబ నెవాజూ | సరల సబల సాహీబ రాఘురాజు ||
బుధ బరనహిC హరి జస అస జానీ | కరహిC పునీత సుఫల నిజ బానీ || 4 ||
తెహిC బల మైC రఘుపతి గున గాథా | కహిహఉC  నాఇ రామ పద మాధా ||
మునిస్హ ప్రథమ హరి కీరతి గాఇ | తెహిC మగ చలత సుగమ మొహి భాఈ || 5 ||
శ్రీరాముని వైభవమును వర్ణింపనలవికానిదని ఎఱింగియు ఎవ్వరును వర్ణించుట మానలేదు  ఆయనభజనప్రభావమును వేదములు అనేకవిధములుగా తెల్సినవి .  ఏ కొద్దిపాటి గుణగానమైనను మానవులను భవసాగరమునుండి తరింపచేయును .  పరమేశ్వరుడొక్కడే . అతడు నిష్కాముడు , నిరాకారుడు , జన్మనామములేనివాడు , సచ్చితానంద స్వరూపుడు , పరంధాముడు , విశ్వవ్యాప్తి , విశ్వరూపుడు . అయినను దివ్యశరీరము ధరించి , పెక్కుఅవతారము ద్వారా తనలీలలను ప్రకటించును .  భగవంతుడు పరామకృపాళువు, శరణాగతివత్సలుడు , కావున భక్త సంరక్షణమునకై వారి శ్రేయస్సుముకొరకై  తన ఈలీలలును ప్రదర్శించుచుండును .  తన కరుణాదృష్టిని అయాచితముగానే  భక్తులపై ఆయనకు కల కృపావాత్సల్యము అపారము .  ఒక్కోసారి కృపజూపినవారిపై ఎన్నడును ఆయన కోపగింపడు .  భక్తులు నష్టపోయినదానిని లభ్యమగునట్లు చేయును .  అనగా భక్తులయోగక్షేమములను వహించుచుండువాడతడే .  అతడు దీనబందువు , సరళస్వభావుడు ,  సర్వశక్తిమంతుడు , అందరికిప్రభువు .  దీనిని ఎరింగియే బుద్ధిమంతులు శ్రీహరియసమును కీర్తించుచు తమవాక్కులను పునీత మొనర్చుకొనుచు జీవితములను సఫలముచేసికొనుచుందురు .  ఈకారణమునే శ్రీరామునిపాదకమలములకు శిరసా ప్రణమిల్లి ,ఆయన గుణగానమొనర్చెదను .  పూర్వము వ్యాస వాల్మీకాది మహర్షులు , శ్రీహరివైభవములను వర్ణించిరి .  వారిమార్గమును అనుసరించుటయే నాకును సులభము.      

రామచరిత మానస, 19, ఈ కథను చెప్పుటకు నాకు ధైర్యము చాలదు .

దో - జుగుతి బేధి పుని పోహిఅహిC , రామచరిత బర తాగ | 
        పహిరహిC సజ్జన బిమల ఉర , సోభా అతి అనురాగ || 11 ||
ఈ కవితా ముక్తామణులను యుక్తితో భేదించి , రామకధాసూత్రమున గూర్చి , సజ్జనుల తమ నిర్మల హృదయములయందు ధరించినచో అవి మిక్కిలి అనురాగశోభితములగును , భక్తి భరితములగును . ( దో || 11|| )
చౌ - జే జనమే కలికాల  కరాలా | కరతబ బాయస బేష మరాలా  ||
        చలత కుంపథ భేద మగ ఛాCడే | కపట కలేవర కలిమల భాCడే || 1 ||
        బంచక  భగత కహాఇ రామ కే  | కింకర కంచన కోహ కామ కే ||
        తిన్హ మహC ప్రథమ రేఖ జగ మోరీ | ధీంగ ధరమధ్వజ ధందక ధోరీ || 2 ||
        జౌC అపనే అవగున సబ కహఊC | బాఢఇ కథా సార నహిC లహఊC ||
        తాతే మైC అతి అలప బఖానే | ధోరే మహుC జానిహహిC సయానే || 3 ||
        సముఝి బిబిథి బిధి బినతీ మోరీ | కొఉ న కథా సుని దేఇహి ఖోరీ ||
        ఏతెహు  పర కరిహహిC  జె అసంకా|  మొహి తే  అధిక తె జడ మతి రంకా ||4||
        కబి న హోఉC నహిC చతుర కహావఉC | మతి అనురూప రామ గున గావఉC ||
        కహC రఘుపతి కే చరిత అపారా | కహC మతి మోరి నిరత సంసారా || 5 ||
        జేహిC మారుత గిరి మేరు ఉడాహీC | కహాహు తూల కెహి లేఖే మాహీC ||
        సముఝత అమిత రామ ప్రభుతాఈ | కరత కథా మన అతి కదరాఈ || 6 ||
పాప పంకిలమైన ఈ కలియుగమున పుట్టి , హంసవేషము ధరించి , కాకులవలె ప్రవర్తించువారును , వైదిక మార్గము విడిచి , దుర్మార్గములో సాగిపోయెడి వారును, పాపాత్ములును , రామభక్తులమని చెప్పుకొనుచు లోకులను మోసగించెడివంచకులును , కామక్రోధలోభములనకు దాసులను , పాషండులును , ధర్మధ్వజులను అయినవారిలో నేను ప్రధముడును , నాదుర్గుణములకు లెక్కలేనేలేదు , వాటిని వివరింప సాగినచో ఆ కథయే విస్తృతమగును .  వాటిలో కొన్నిటిని మాత్రమే తెలిపితిని .  సహృదయాలు ఈమాత్రము వివరములుతో అంతయు అర్ధంచేసుకుందురు.  నా ఈ మానవుని గ్రహించి , నా ఈకథను విన్నవారెవరు నన్ను దోషిగాతలంపరు. అయినప్పటికీ శంకించిన వారు నాకంటే మిక్కిలి మూర్ఖులు , మందబుద్ధులు , నేను కవిని కాను , చతురుడను కాను , శ్రీరాముని కథావైభవమును నా బుద్ధికి తోచినట్లుగా వర్ణించుచున్నాను .  శ్రీరాముని అపారమైన చరిత్ర ఎక్కడ ? సంసార వ్యామోహములో కూరుకుపోయిన నా బుద్ది ఎక్కడ ? మేరు పర్వతమును కూడా కదలించు శక్తి కలిగిన వాయువుముందు దూది ఎట్లా నిలువగలదు .  శ్రీరాముని అనంతవైభవములను తలచినప్పుడు ఈ కథను చెప్పుటకు నాకు ధైర్యము చాలదు .  

రామచరిత మానస, 18, సరస్వతీదేవి రాక.

చౌ - మని మానిక ముకుతా ఛబి జైసీ | అహి గిరి గజ సిర సోహ న తైసీ ||
         నృప కిరీట తరునీ తను పాఈ  | లహహిC సకల సోభా అధికాఈ || 1 ||
         తైసెహిC సుకబి కబిత బుధ కహహీC | ఉపజహిC అనత అనత ఛబి లహహీC ||
         భగతి హేతు బిధి భవన బిహాఈ | సుమిరత సారత ఆవతి ధాఈ || 2 || 
         రామ చరిత సర బిను అన్హవాఏC | సో శ్రమ జాఇ  న కోటి ఉపాఏC || 
         కబి కోబిత  అస హృదయC బిచారీ | గావహిC హరి జస కలిమల హారీ || 3 ||
         కీన్హేC ప్రాకృత జన గున గానా | సిర ధుని గిరా లగత పఛితానా ||
         హృదయ సింధు మతి సీప సమానా | స్వాతి సారద కహహిC సుజానా || 4 ||
         జౌC బరసఇ బర బారి బిచారూ | హోహిC కబిత ముకుతామని చారూ || 5 ||
పాములపడగలపైగలమణులును పర్వతములపైగల మాణిక్యములును , గజములమస్తకముల యందుండు ముత్యములను అంతగాశోభింపవు .  అవియే రాజులకిరీటములయందును, తరుణీమణులతనువులపైనను చేరి , వింతకాంతులను వెదజల్లును .  " కవిః కరోతి కావ్యాని , రసం జానాతి పండితః " అని ప్రాజ్ఞులు పల్కుచుందురు .  కావ్య నిర్మాణమునకు పూనుకొనిన కవి స్మరించినంతమాత్రముననే శ్రీరామభక్తి పారవశ్యమున సరస్వతీదేవి బ్రహ్మలోకమునుండి భూమికి పరుగులుదీయుచు వచ్చును.  ఆమెచే కవి శ్రీరామచరితమనెడి సరోవరమునందు స్నానము చేయించినప్పుడే ఆమె యొక్క దూరప్రయాణపుబడలిక తొలగిపోవును.  ఇది తప్ప వేఱుగా కోటి ఉపాయములు చేసినను ఆ బడలిక తీరదు .  ఈ విషయమును గ్రహించియే కవులును, పండితులను, కలిపాపములనురూపుమాపు రామచరిత యశోగానమును చేయుదురు.  కవులు సామాన్యమానవుల చరిత్రమును పొగడినచో సరస్వతీదేవి తనరాకకు పశ్చాత్తాపబడును .  పండితులు కవిహృదయమును సముద్రముతోడను అతని బుద్దిని ముత్యపు తోడను సరస్వతీదేవిని స్వాతివానతోడను పోల్చెదరు. ఇందులో సుందరభావములనెడి వర్షపుచినుకులు పడినచో అందమైన కవితాముక్తాముణులరూపములలో అది భాసించును .        

రామచరిత మానస, 17, సజ్జనులు గానము చేయుదురు

ఛం - మంగల కరని కలిమల హరని తులసీ కథా రఘునాధ కీ |
          గతి కూర కబితా సరిత కీ జ్యోC సరిత పావన పాథ కీ ||
          ప్రభు సుజన సంగతి భనితి భలి హోఇహి సుజన మన భావనీ |
          భవ అంగ భూతి మసాన కీ సుమిరత సుహావని పావనీ ||
తులసీదాసు పలుకుచున్నాడు .  శ్రీరఘునాధునిచరితము కలియుగపాపములను కడిగి వేయును ,  కళ్యాణపరంపరను గూర్చును.  శోభరహితమైన నా కవితాస్రవంతి పావనగంగానదివలె ఎన్నిమలుపు తిరిగినను .  శ్రీహరి వైభవ సాంగత్యముచే సుజనులుకు మనోహరముగా ఉండును .  స్మశానములోని అపవిత్రమైన భస్మముకూడా శంభుని శరీరస్పర్శ చేత సుశోభితమై , స్మరణమాత్రముననే పవిత్రమొనర్చును .  (చంద్)
దో - ప్రియ లాగిహి అతి సబహి మమ , భనితి రామ జస సంగ |
         దారు బిచారు కి కరఇ కొఉ , బందిఅ మలయ ప్రసంగ || 10 క ||
         స్యామ సురభి పయ బిసద అతి , గునద కారేహిC సబ పాన |
         గిరా గ్రామ్య సియ రామ జస , గావహిC సునహిC  సుజాన || 10 ఖ ||
మలయాపర్వతమునందలి చందనవృక్షసమీపమునకుగల ఏ వృక్షమైనను అది చందన వృక్షముగానే మాఱును . అందరూ దానిని ఆదరించుదురు .  అట్లే శ్రీరామ వైభవ సాహచర్య ప్రభావమున నా కవిత ఎల్లరురకు అత్యంత ప్రీతికరమేయగును .  నల్లని ఆవుపాలు కూడా తెల్లగాను , పుష్టికరముగాను ఉండును .  అందరును దానిని సేవింతురు.  అట్లే నా భాష గ్రామ్యమేయైనను సీతారాములకథను వర్ణించుటవలన సజ్జనులు దానిని గానము చేయుదురు, చెవులప్పగించి విందురు .   
     

రామచరితమానస , 16 , రామాయణ మహత్త్వం

రామచరితమానస , 16 , రామాయణ మహత్త్వం
దో - భనితి  మోరి సబ గున రహిత ,  బిస్వ బిదిత గున ఏక |
         సో బిచారి సునిహహిC సుమతి , జిన్హ కేC బిమల బిబేక || 9  ||
నాకవితలో ఎట్టి సుగుణములు లేవు . కానీ జగత్ప్రసిద్ధమైన శ్రీరామకథయను ఒకే ఒక సుగుణము కలదు , జ్ఞానులును , వివేక వంతులును దానిని ఎరిగి సాదరముగా ఆలకింతురు . 

రామాయణ మహత్త్వం

      చౌ - ఎహి మహC రఘుపతి నామ ఉదారా | అతి పావన పురానా శృతి సారా || 

              మంగల భావన అమంగల హారి | ఉమా సహిత జెహి జపత పురారీ || 1 || 

              భనితి బిచిత్ర సుకబి కృత జోఊ| రామ నామ బిను సోహ న సోఊ || 

              బిధుబదనీ సబ భాCతి సCవారీ | సోహ న బసన బినా బర నారీ || 2 || 

              సబ గున రహిత కుకబి కృత బానీ | రామ నామ జస అంకిత జానీ || 

              సాదర కహహిC సునాహిC బుధ తాహీ |  మధుకర సరిస సంత గునగ్రాహీ || 3 ||  

              జదపి కబిత రస ఏకఉ  నాహీC | రామ ప్రతాప ప్రగట ఎహి మాహీC|| 

              సోఇ భరోస మోరేC మన ఆవ | కెహిC న సుసంగ బడప్పను పావా || 4 || 

              ధూమఉ తజఇ సహజ కరుఆఈ | అగరు ప్రసంగ సుగంధ బసాఈ || 

              భనితి భదేస బస్తు భలి బరనీ | రామ కథా జగ మంగల కరనీ || 5 || 

ఇందు సాంబశివుడు సర్వదా జపించు శ్రీరామచంద్రునిపావననామము గలదు .  ఇది మిక్కిలి పవిత్రమైనది .  వేద , పురాణములసారము , కళ్యాణములకు పెన్నిధి , అశుభములు రూపుమాపునది , అనేకకాలంకారభూషితైనను , ఎంత సౌందర్యవతి అయినను వస్త్రములుధరింపని స్త్రీ శోభింపదు .  అట్లే మహాకవిచే వ్రాయింపబడినది అయినను మిక్కిలి ప్రశంసింపమైనదైనను రామనామము లేని కావ్యము శోభింపదు .  కానీ అల్పజ్ఞుడైన కుకవిచే వ్రాయబడినను , అది గుణరహితమైనదైనను రామనామవైభవముచే అలంకృతమైన కావ్యమును సజ్జనులు సాదరంగా చదివి , విని ఆనందింతురు.  తుమ్మెదలు పుష్పములోని మధువును గ్రోలినట్లు సత్పురుషులు గుణములనే గ్రహించుదురు .   ఇందు కవితారసపోషణలేకున్నను శ్రీరామచంద్రునిప్రతాపము బహుదా కీర్తింపబడినది.  ఇదియే నా సంపూర్ణ విశ్వాసమునకు మూలము .  సత్సాంగత్యమువలన గౌరవముదక్కని వారెవరు ? పొగ అగరు సాంగత్యమున తన సహజమైన ఘాటును , కఱుకుధనమును వదలి సుగంధమునే వ్యాపింపచేయును .  అట్లే నా కవిత సౌందర్య శోభితముకాకున్నాను రామకథావర్ణమహిమగుటవలన  శుభప్రదమైనది .  

రామచరిత మానస, 15, దుర్జనుల పరిహాసముగూడ నాకు హితమే

దో - భాగ చోట అభిలాషు బడ , కరఉC ఏక బిస్వాస |
        పై హహిC సుఖ సుని సుజల సబ , ఖల కరిహహిC ఉపహాస ||
నాశక్తి అల్పము , కానీ లక్ష్యము అనల్పం దుర్జనులు పరిహాసించును , సుజనులు నా రచనకు ఆనందింతురని నా పరమ విశ్వాసము . 

చౌ - ఖల పరిహాస హోఇ హిత మోరా | కాక కహహిC కలకంఠ కఠోరా ||
        హంసహి బక దాదుర చాతకహీ | హCసహిC మలిన ఖల బిమల బతకహీ  || 1  ||
        కబిత రసిక న రామ పద నేహూ| తిన్హ కహC సుఖద హాస రస ఏహూ ||
        భాషా భనితి బోరి మతి మోరీ | హCసిబే జోగ హCసేC నహిC ఖోరీ || 2 ||
        ప్రభు పద ప్రీతి న సాముఝి నీకీ | తిన్హహి కథా సుని లాగిహి ఫీకీ  ||
        హరి హర పద రతి మతి న కుతరకీ | తిన్హ కహుC మధుర కథా రఘుబర కీ || 3 ||
        రామ భగతి భూషిత జియCజానీ | సునిహహిC సుజన సరాహి సుభానీ ||
        కబి న హోఉC నహిC బచన ప్రబీనూ | సకల కలా సబ బిద్యా హీనూ || 4 ||
        ఆఖర ఆరథ ఆలంకృతి నానా | ఛంద ప్రబంధ అనేక బిధానా ||
        భావ భేద రస భేద అపారా | కబిత దోష గున బిబిధ ప్రకారా || 5 ||
        కబిత బిబేక ఏక నహిC మోరేC | సత్య కహఉC లిఖి కాగద  కోరేC || 6 ||
దుర్జనుల పరిహాసముగూడ నాకు హితమే .   కోకిలపాట కాకులకు కఠోరముగానే ఉండును.  కొంగలు హంసలను .  కప్పలు చాతకపక్షులను పరిహసించుచుండును.  నీచులు సచ్చరితలు విని నవ్వుదురు .  కవిత్వమునందును  శ్రీరామచంద్రుని పాదపద్మములయందును భక్తిలేని కవితారసికులకు ఈ కవిత హాస్యరస ప్రధానమై సుఖమునిచ్చును.  నా రచన లౌకికభాషలో సాగినది .  పైగా నాబుద్ధి అల్పమైనది .  కావున నవ్వదగినది.  అందువల్లవారు నవ్వుటలో వారిదోషము ఏమిలేదు.  శ్రీహరి చరణకమలములయందు భక్తిలేనివారికిని , అవగాహనరహితులకును ఈ కథ పేలవంగా కనిపించవచ్చు.  హరిహర భక్తులకును , కుతర్కబుద్దులుకానివారికిని శ్రీ రఘునాధునిచరితము మధురముగా ఉండును , హాయిని గొల్పును , సజ్జనులు ఈ గాధను శ్రీరామభక్తివైభవభూషితమైనదిగా గ్రహించి, మనోహరముగా ప్రశంసించుదురు.  నేను కవిని కాను .  వాక్చతురుడునూ కాను , వాక్యరచనాకళయందును , నాకు ప్రావీణ్యములేదు .  శబ్దార్ధ ప్రయోగములు వివిధములు . అలంకారములు , ఛందస్సులు అనేకము .  భావరుసభేదములు అపరిమితములు .   కవితాగుణములు , దోషములు వివిధములు ఈ కవితావిశేషములలో ఏ ఒక్కదానిని గూర్చియు నేనెరుగనేఎరుగను .  ఈ సత్యమును   ప్రమాణపూర్వకముగా తెల్పుచున్నాను .   

రామచరిత మానస, 14 , నేను అమృతము కోరుచున్నాను

చౌ - ఆకర చారి లాఖ చౌరాసీ | జాతి జీవ జల థల నభ బాసీ ||
         సీయ రామమయ సబ జగ జానీ | కరఉC ప్రనామ జోరి జుగ పానీ || 1 ||
         జాని కృపాకర కింకర మోహో | సబ మిలి కరహు ఛాడి ఛల ఛోహో ||
         నిజ బుధి బల భరోస మోహి నాహిC | తాతేC బినయ కరఉC సబ పాహీC || 2 ||
         కరన చహఉC రఘుపతి గున గాహా  | లఘు మతి మోరి చరిత అవగాహా  ||
         సూఝ న ఏకC అంగ ఉపాఊ  | మన మతి రంక మోనోరధ రాఊ  || 3 ||
         మతి అతి నీచ ఊCచి రుచి ఆఛీ | చహిఅ అమిఅ జగ జురఇ న ఛాఛీ  ||
         ఛమిహహిC సజ్జన మోరి ఢిఠాఈ | సునిహహిC బాలబచన మన లాఈ || 4 ||
          జౌC బాలక కహ తోతరి బాతా | సునహిC ముదిత మన పితు అరు మాతా ||
          హCసిహహిC  కూర కుటిల కుబిచారీ | జే పర దూషన భూషనధారి || 5 ||
          నిజ కబిత్త కేహి లాగ న నీకా |  సరస హోఉ అథవా అతి ఫికా ||
          జే  పర భనితి సునిత హరషాహీC | తే బర పురుష బహుత జగ నాహీC || 6 ||
          జగ బహు నర సర సరి సమ భాఈ | జే నిజ బాఢి బడహిC జల పాఈ ||
          సజ్జన సకృత సింధు సమ కోఈ | దేఖి పూర బిధు బాఢఇ జోఈ || 7  ||
భూమ్యాకాశములందును జలములయందును జీవించు చతుర్విధములైన  ( జరాయుజ , అండజ , స్వేదజ , ఉద్బీజములు ) 1.  మానవులు , జంతువులు  2.  పక్షులు 3. క్రిమి , కీటకాదులు  4.  మొక్కలు .  ఎనుబదినాలుగు లక్షల జీవరాసులు సీతారాములని భావించి , వాటికి అంజలి ఘటించుదును .  ఓ దయానిధులారా ! నన్ను మీ సేవకునిగా భావించి , నిష్కపటచిత్తములతో నాపై కృపచూపించండి .  నా బుద్ధిబలముపై నాకు విశ్వాసములేదు.  కనుక మీకువిన్నవించుకొనుచున్నాను.  రఘుకులతిలకుఁడైన శ్రీరామునిగుణములను వర్ణింపగోరుతున్నాను .  నా బుద్ది చాలా అల్పమైనది .  శ్రీరాముని చరిత అగాధమైనది.  నేను ఏ కావ్యఅంగము ఎరుగను .  నా మనోరధము మాత్రము రాజువలె ఉన్నతమైనది కానీ నా మనస్సు , బుద్ధి నిరుపేదలవలె అల్పములైనవి.  నా కోరిక ఘనమైనది ,  కానీ నా బుద్ధి మాత్రము అల్పమైనది.  నేను అమృతము కోరుచున్నాను .  కానీ మజ్జిగ కూడా సంపాదించ శక్తిలేనివాడను .  సజ్జనులు నా అతిసాహసమును మన్నించి, ఈ బాలుని వచనములను ఆదరముతో ఆలకించుదురు గాక .  తల్లిదండ్రులు తమ పిల్లల చిలుకపలుకలును చూసి  ఆనందించుడు. 
కఠినాత్ములు , కుటిలురు , దురాలోచనపరులు ఇతరుల దోషములే ఎంచుటఏ ఒక ఘనకార్యముగా భావించి , వారిని పరిహాసించుదురు .  మనోహరముగా నున్నా లేక పేలవంగా నున్నను ఎవరికవిత్వం వారికి మధురముగానే ఉండును . కానీ ఇతరులారచనలను విని మెచ్చుకొను సజ్జనులు మాత్రం చాలా అరుదుగామాత్రమే ఉందురు .  కుంభవృష్టి పడినప్పుడు వరదలు పొంగిపొరలు  నదులు.  తటాకములవలె తమ ఉన్నతికి పొంగిపోవు జనులు లోకమున కోకొల్లలు .  కానీ పూర్ణ చంద్రుని చూచి గంతులువేయు సముద్రునివలె ఇతరులఔన్నత్యమును  చూచి, సంతసించు సహృదయులు చాలా తక్కువగా ఉందురు .  

రామచరిత మానస, 13, సమస్త ప్రాణకోటికి ప్రణమిల్లుదును .

దో - గ్రహ భేషజ జల పవన పట , పాఇ కుజోగ సుజోగ  |
       హోహిC కుబస్తు సుబస్తు జగ , లఖహిC సులచ్ఛన లోగ || 7 క ||
        సమ ప్రకాస తమ పాఖ దుహుC , నామ భేద బిధి కీన్హ |
        ససి సోషక పోషక సముఝీ, జగ జస అపజస దీన్హ || 7 ఖ ||
        జడ చేతన జగ జీవ జత , సకల రామమయ జాని |
        బందఉC సబకే పద కమల , సదా జోరి జుగ పాని  || 7 గ ||
        దేవ దనుజ నర నాగ ఖగ , ప్రేత పితర గంధర్బ |
        బందఉC  కిన్నెర రజనిచర, కృపా కరహు అబ సర్బ  || 7 ఘ  ||
గ్రహములు, ఔషధులు, జలములు , వాయువు, వస్త్రములు ఇవి అన్నియును వాటి వాటి సహచర్యములను బట్టి మంచి , లేక చెడుగా భావింపబడుచుండును.  విజ్ఞులైన వారు ఈ లోకసత్యములను ఎఱుంగ గలరు.  శుక్ల , కృష్ణపక్షములయందు వెన్నెల , చీకటి సమంగానే వుండును. కానీ విధాత వాటికి వేరువేరు పేర్లును పెట్టెను .  లోకము చంద్రునికళలవృద్ధికి తోట్పడు శుక్లపక్షమును ప్రకాశించును .  క్షీణదశకు ఆకరమగు కృష్ణపక్షమును  ఏవగించుకొనును .  విశ్వమునందలి చేతనాచేతన పదార్ధములన్నియును శ్రీరామమయములు .  కావున నేను వాటిచరణకమలములకు చేతులుజోడించి మ్రొక్కెదను .  దేవతలు, దైత్యులు, మానవులు, నాగులు, పక్షులు, ప్రేతలు, పితరులు, గంధర్వ, కిన్నెర, రాక్షసులు మొదలుగు సమస్త ప్రాణకోటికి ప్రణమిల్లుదును .  తదనుగ్రహము నాకు లభించుగాక.        

రామచరిత మానస, 12, భగవదనుగ్రహము

దో - జడ చేతన గున దోషమయ , బిస్వ కీన్హ కరతార |
        సంత హంస గున గుహహిC పయ , పరిహరి బారి బికార || 6 ||
భగవంతుడు చేతనాచేతనరూపమైన విశ్వాసమునందు మంచిచెడులను  సృష్టించెను.  హంస పాలను గ్రహించి నీటిని వదలినట్లే సాధువులు గుణములను గ్రహించి , దోషములను దూరముగా పరిహరించెదరు. 

చౌ - అస బిబేక జబ దేఇ బిదాతా | తబ తజి దోష గునహిC మను రాతా ||
        కాల సుబాఉ కరమ బరిఆఈC |  భలెఉ ప్రకృతి బస చుకఇ భలాఈC || 1  ||
        సో సుధారి హరిజన జిమి లేహిC |  దలి దుఖ దోష బిమల జసు దేహీC||
        ఖలఉ కరహిC భల పాఇ సుసంగూ | మిటఇ న మలిన సుభాఉ అభంగూ || 2 ||
        లఖి సుభేష జగ బంచక జేఊ | బేష ప్రతాప పూజిఅహిC తేఊ ||
        ఉఘరహిC అంత న హోఇ నిబాహూ |  కాలనేమి జిమి రావన రాహూ || 3 ||
        కిఎహుC కుబేషు సాధు సనమానూ | జిమి జగ జామవంత  హనుమానూ ||
        హాని కుసంగ సుసంగతి లాహూ | లోకహుC బేద బిదిత సబ కాహూ || 4 ||
        గగన చఢఇ రజ పవన ప్రసంగా | కీచహిC  మిలఇ నీచ జల సంగా  ||
        సాధు అసాధు సదన సుక సారీC| సుమిరహిC రామ దేహిC గని గారీC||  5  ||
        ధుమ కుసంగతి కారిఖ హోఈ |  లిఖిఅ పురాన మంజు మసి సోఈ ||
         సోఇ జల అనల అనిల సంఘాతా | హోఇ జలద జగ జీవన దాతా ||   6  ||

భగవదనుగ్రహమున విచక్షణాశక్తిని కల్గివున్నవారు చెడును విసర్జించి,  మంచిని మాత్రమే గ్రహించుదురు.  ఒక్కొక్కప్పుడు మంచివారుసైతము మాయామోహితులై కాలము , స్వభావము , కర్మల ప్రభావముచే సన్మార్గము నుండి వైదొలుగుదురు.  భగవద్బాక్తులు ఈ పొరపాటును తెలుసుకుని , వాటిని సవరించుకొందురు.  దుఃఖదోషములును అధిగమించి నిర్మలమైనయాశమును  పొందుదురు .  అలాగే దుష్టులుగూడ ఒక్కొక్కసారి సత్సాంగత్యప్రభావమున సత్కర్మలను ఆచరింతురు .  కానీ వారి దుష్టస్వభావములు మాత్రము మారవు .  కపట వేషధారులైన ధూర్తులు మొదట గౌరవింపబడినను కాలక్రమమున వారివారి నిజస్వరూపము బట్టబయలగును .  కాలనేమి , రావణుడు , రాహువు మొదలుగు వారివృత్తాంతములు ఇందుకు ప్రబల నిదర్శనము .  సజ్జనుల , రూపములు, వేషములు ఎట్లనన్న వారు హనుమద్జాంబవతాదులువాలె అందరిచే గౌరవింపబడుదురు .  దుష్టసహవాసము ప్రమాదకరం .  సజ్జనమైత్రి వరప్రసాదం .  ఇది లోకవిదితము , వేదప్రామాణికము . వాయు సాంగత్యమున పైకెగురు ధూళి ఉన్నతస్థితికి చేరును.  అదియే పతనోన్ముఖంగా సాగిపోవు నీటితో కూడినప్పుడు బురదై అధోగతిపాలగును .  సజ్జనులఇండ్లలో పెరిగిన చిలుకలు , గోర్వంకలు , రామనామము జపించును .  దుర్జనుల ఇండ్లలోని చిలుకలు దుర్భాషలాడును .  పొగ మాలినములతో కల్సినచొ నల్లబారును .  కానీ సిరాగా మారినచో పవిత్ర పురాణములును వ్రాయవచ్చును .  ఆ పోగయే- నీరు , అగ్ని , గాలితో కలిసి , మేఘముగా , మారినపుడు , వర్షజలముల ద్వార జీవులకు ప్రాణదాత యగును.  

రామచరిత మానస, 11, సజ్జనులు మంచినే పట్టుకుందురు.

దో -  భలో భలాఇహి పై లహఇ , లహఇ  నిచాఇహి నీచు ||
         సుధా సరాహిఅ  అమరతాC , గరల సరాహిఅ మీచు ||  5  ||
సజ్జనులు మంచినే పట్టుకుందురు.  దుర్జనులు చెడును విడిచిపెట్టారు.  అమృతము అమరత్వమును ప్రసాదించును, విషము మరణమునే ప్రసాదించును ఈరెండును తమతమ గుణములకు ప్రసిద్ధము, దోహదకారులు. 

చౌ - ఖల అఘ అగున సాధు గున గాహా | ఉభయ అపార ఉదధి అవగాహా ||
         తెహి తేC కఛు గున దోష బఖానే    | సంగ్రహ త్యాగ న బిను పహిచానే || 1  ||
         భలెఉ  పోచ సబ బిధి ఉపజాఏ     | గని గున  దోష బేద బిలగాఏ ||
         కహహిC బేద ఇతిహాస పురానా       | బీధి ప్రపంచు గున అవగున సానా || 2||
         దుఖ సుఖ పాప పున్య  దిన రాతీ    | సాధు అసాధు సుజాతి కుజాతీ ||
         దానవ దేవ ఊCచ ఆరు నీచు         | అమిఅ సుజీవను మాహురు మీచూ || 3||
         మాయా బ్రహ్మ జీవ జగదీసా           | లఛ్చి అలఛ్చి రంక అవనీసా ||
         కాసీ మగ సురసిరి క్రమనాసా          | మరు మారవ మహిదేవ గవాసా || 4||
         సరగ నరక అనురాగ బిరాగా           | నిగమాగమ గున దోష బిభాగా ||
దుర్జనుల పాపకృత్యాలను  దోషములను , సజ్జనుల సద్గుణాలను చెప్పే కథలు సముద్రములవలే అపారములు , అగాధములు .  ఇందులో సజ్జనుల గుణములను , దుర్జనులు దోషములను వర్ణించబడినవి .  ఎలా అంటే వారి తారతమ్యమును గుర్తించనిదే సుగుణాలను గ్రహించుటకును , దుర్గుణములను నిరాకరించుటకు సాధ్యము కాదు.  గుణదోషములు రెండును బ్రహ్మ సృష్టిలోని భాగమే .  వాటి తారతమ్యములను వేర్వేరుగా స్పష్టముగా విశదీకరించును .  వేదములతో పాటు  ఇతిహాసపురాణాదులు గూడా బ్రహ్మ సృష్టి గుణదోషముల సమ్మేళనమని నొక్కివక్కాణించెను .  ఇట్టి వైరుద్యములు ఈ సృష్టిలో అనంతము .  సుఖదుఃఖాలు, పాపపుణ్యాలు ,  దివారాత్రములు , మంచిచెడులు, సుజాతికుజాతులు , దేవదానవులు , ఉచ్చనీచములు , అమృతవిషములు , జననమరణములు , బ్రహ్మ - మాయలు , ఈశ్వర - జీవులు , సంపద - దారిద్రములు , రాజు - పేదలు , కాశీ - మగధలు , గంగా - కర్మనాశనాదులు ,  మార్వార - మాళవ దేశములు , బ్రాహ్మణుడు - కసాయివాడు , స్వర్గ -  నరకాదులు ,  వైరాగ్యము - అనురాగములు మొదలగున్నవి.  ఈ వైవిధ్యములు ప్రజలనిదర్శనము, వేదశాస్త్రములు వీటి మంచిచెడులను వివరించినవి .  

రామచరిత మానస, 10, సాధువులకును, దుష్టులకును నమస్కరించుదును.

దో - ఉదాసీన అరి మీత హిత , సునత జరాహిC ఖల రీతి |
         జానీ పాని జుగ జోరి జన ,  బినతీ కరఇ సప్రీతి           ||
దుష్టులు తమ మిత్రులయొక్క, శత్రువుల యొక్క, తటస్థులయొక్క ఉన్నతిని జూచి, ఈర్ష్యతో మాడిపోవుదురు.  వీరి యీరీతిని గమనించి, వినయముతో ప్రేమతో చేతులు జోడించి వీరికి నమస్కరింతును .  (దో || 4 )
చౌ - మైC  అపనీ దిసి  కీన్హ నిహోరా        |  తిన్హ  నిజ ఓర న లఉబ భోరా ||
         బాయస పలిఅహిC అతి అనురాగా  | హోహిC నిరామిష కబహుC కి కాగా || 1 ||
         బందఉC సంత అసజ్జన చరనా      | దుఖప్రద ఉభయ బీచ కఛు బఠనా||
         బిఛురత ఏక ప్రాన హరి లేహిC        |  మిలత ఏక దుఖ దారున దేహీC     || 2 ||
         ఉపజహిC ఏక సంగ జగ మాహిC      |  జలజ జోCక జిమి గున బిలగాహీC || 
          సుధా సుర సమ  సాధు అసాధూ     | జనక ఏక జగ జలధి అగాధూ         ||
          భల అనభల నిజ నిజ కరతూతీ      | లహత సుజస అపలోక బిభూతీ    ||
          సుధా సుధాకర సురసరి సాధూ       |  గరల అనల కలిమల సరి బ్యాధూ|| 4 ||
          గున అవగున జానత సబ కో ఈ       |  జో జెహి భావ నీకా తెహి సో ఈ         || 5 ||
నాధర్మముగా వారిని నేను ప్రార్ధించితిని .  కానీ వారిస్వభావమును మానుకొందురా ? కాకులను ఎంతటి తియ్యటి పాయసముతో పోషించినను అవి మాంసమును తినుట మానుకొనునా ? నేను సాధువులకును, దుష్టులకును నమస్కరించుదును.  ఉభయులును కష్టపెట్టేవారే.   కానీ వారిమధ్య మిక్కిలి అంతరం కలదు.  సాధువులు మనకు దూరమైనను మనకు ప్రాణములే  పోయినట్లే అగును .   దుష్టులు మనకు చేరువైనను మనకు ఎనలేని భాధకలుగును.  ఏ  కాలమునందైనను సజ్జనులను దుష్టులను ఈ లోకమున ప్రక్క ప్రక్కనే జనించుదురు .  కానీ వారి వారి స్వభావములు వేరు .   కమలములు జలగలు నీటిలోనే పుట్టు చుండును .  అమృతము మధిర రెండును సముద్రము నుండియే ఉద్భవించినవి .  సజ్జనులను దుష్టులును వారి వారి కర్మలను అనుసరించి కీర్తి - అపకీర్తి లను పొందును.  సాధువులు స్వభావములు అమృతము, చంద్రుడు పవిత్ర గంగానది  వంటివి .  దుష్టుల స్వభావములు ,విషము , అగ్ని , కలి పాపములతో గూడిన కర్మనాశనదివంటిది .  వీరి గుణావగుణములును ఎల్లరును ఎరుగుదురు .  ఎవరినచ్చినవి వారు గ్రహించుదురు .     

రామచరిత మానస, 9 , దుష్టలకుసైతము నేను సమస్కరింతురు .

              చౌ - బహురి  బంది ఖల గన సతిభాఏC  | జే బిను కాజ దాహినెహు బాఏC        ||

                       పర హిత హాని లాభ జిన్హా కేరేC        | ఉజరేC హరష బిషాద బాసేరేC       ||  1  ||   

                       హరి హర జస రాకేస రాహు సే         | పర అకాజ భట సహసబాహూ సే    ||  

                       జే పర దోష లఖహిC  సాహసాఖీ       | పర హిత ఘృత జిన్హా కే  మన మాఖీ || 2 || 

                       తేజ కృసాను రోష మహిషేసా           | అఘ అవగున ధన ధనీ ధనేసా      || 

                       ఉదయ కేత సమ హిత సబహీ కే      |  కుంభకరన సమ సోవతే నీకే          || 3 || 

                       పర అకాజు లగి తను పరిహరహీC    | జిమి హిమ ఉపల కృషీ దలి  గరహీC ||  

                       బందఉC  ఖల జస సేష సరోషా       | సహస బదన బరనఇ పర దోషా     || 4 || 

                       పుని ప్రనవఉC పృథురాజ సమానా  | పర అఘ సునఇ సహస దస కానా||  

                       బహురి సక్ర సమ బినవుఉC తేహి     | సంతత సురానీక హిత జేహీ          || 5 || 

                       బచన బజ్ర జెహి సదా పిఆరా            | సహస నయన పర దోష నిహారా    || 6 ||

దుష్టులు తమకు అవ్యాజ ప్రేమతో హితమునుచేకూర్చు వారిని సైతము హింసింతురు .  ఇతరులకు హాని చేయుటలోను తమకు లాభము కలదని భావింతురు. ఇతరులను పతనము చూసి ఆనంచుదురు.  ఉన్నతిని జూచి దుఃఖ పడుదురు.  అట్టి దుష్టలకుసైతము నేను సద్భావముతో సమస్కరింతురు .  వీరు హరిహరులకీర్తి అనెడి పూర్ణచంద్రునికి రాహువు వంటివారు.   ఇతరులకు కీడు చేయుటలో వీరు సహస్ర బాహువులు,  ఇతరుల దోషాలను  వేయికనులతో వెతకుదురు.  నేతిని చెడగొట్టు ఈగవలె  వీరి మనస్సులు ఇతరులు హితములను భంగపరచుటలో నిమగ్నమగుచుందురు.  వీరు ఇతరులకు తాపమును  గూర్చుటలో వీరు అగ్నివంటివారు  .     క్రోధములో వీరు యమునివంటివారు.  పాపములు , అవగుణములు అనే ధనమునకు వీరు కుభేరులు. కేతువువలె ( తోకచుక్క )  వీరు అందరహితములను నాశనము చేయుదురు.  వీరు నిద్రలో కుంభకర్ణులవ్వాటమే లోకమునకు  మేలు.  వడగండ్లు పంటలను పాడుచేసి,  తాముకూడా కరిగిపోయినట్లే  వీరు ఇతరులకు కీడు చేయుటకు వారి ప్రాణములు కూడా ఒడ్డేదరు.  వేయి నాలుకలు తో ఇతరుల దోషములను ఆక్రోశము తో ఎన్ను వీరిని శేషుడని భావించి నమస్కరించెదను .  ఇతరుల పాపకృత్యాలను గురించి పదివేల చెవులతో విందురు.  భగవత్కథలను వినుటకై పదివేలచెవులును గోరిన పృద్విరాజుగా వీరిని భావించుదును .  సుర పాన ప్రియులైన వీరిని సురానీక  ( దేవతాసమూహము ) ప్రియుడైన  ఇంద్రుడుగా భావింతును. కఠినాతికఠిన మైన వజ్రాయుధమే ఇంద్రునకు ఇష్టము.  అలానే కఠినాతి కఠినమైన పరుషవచనములే వీరికి ఇష్టము. ఇతరుల దోషములు వెతుకుటలో వీరు సహస్రాక్షులు .